به گزارش پیام خانواده سی‌ونهمین پیش‌نشست اولین کنفرانس بین‌المللی خانواده و تربیت معنوی با همکاری مشترک پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و مؤسسه خانواده اسلامی و تربیت معنوی «خاتم» به میزبانی دانشگاه بین‌المللی اهل‌بیت(ع) با موضوع «تأثیر معنویت در رضایت خانواده» با حضور مسعود آذربایجانی، استادتمام گروه روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و اسدالله مصطفوی، رئیس دانشکده مطالعات اسلامی و مدیر گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه اهل بیت(ع) برگزار شد.
مسعود آذربایجانی در این نشست از نقش و جایگاه معنویت در رضایت خانواده سخن به میان آورد و اظهار کرد: برای بررسی جایگاه معنویت در خانواده‌ها، ابتدا باید وضعیت بحرانی طلاق را مورد بررسی قرار داد. نرخ طلاق در ایران ۲۸ درصد و در شهرهای بزرگ کشور از ۴۰ درصد بالاتر رفته و طلاق عاطفی از این درصد بیشتر است.
وی درباره آسیب‌شناسی خانواده سخن گفت و ادامه داد: آسیب‌هایی که در خانواده وجود دارد به چند دسته تقسیم می‌شود؛ اولین آسیب اختلال در چرخه زندگی خانواده است مانند عدم فرزندآوری، تک‌والدی و... دومین آسیب اختلال در زیرمنظومه‌های خانواده است، مانند ناسازگاری همسران، ناسازگاری والد و فرزندی، ناسازگاری خواهر و برادری. سومین آسیب اختلال در عملکرد خانواده است، مانند کنش ضعیف عاطفی یا جنسی و قانون‌شکنی. چهارمین آسیب اختلال در محیط درونی خانواده است، مانند ارتباط نامطلوب و مشکل در کنترل رفتار. پنجمین آسیب استرس‌ها و اختلال در تاب‌آوری خانواده است، مانند بیماری، مرگ، مهاجرت، مصرف مواد و آخرین آسیب شناخته‌شده اختلال در سطح کیفیت زندگی خانواده از نظر فیزیکی، روانشناختی و اجتماعی است.
استادتمام گروه روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به آسیب‌های خانوادگی در ایران پرداخت و گفت: آسیب‌های خانوادگی در ایران شامل «مشکلات ارتباطی مانند عدم تفاهم؛ ضعف مهارت‌های ارتباطی»، «اعتیاد»، «دخالت فامیل و همچنین تعارض شدید با خانواده همسر»، «بیماری و اختلالت روانی مانند بدگمانی، خلق بی‌ثبات و افسردگی»، «خشونت خانگی» و «خیانت و روابط جنسی نامشروع» می‌شود.
ریشه اجتماعی مشکلات خانواده
آذربایجانی به مهم‌ترین ریشه‌های اجتماعی مشکلات خانواده پرداخت و گفت: «تضعیف باورهای دینی در جامعه و خانواده‌ها»، «آشفتگی نقش‌های زن و شوهر در خانواده»، «تغییرات اقتصادی مانند استقلال اقتصادی زنان و تجملی شدن زندگی»، «کاهش نقش والدین و بزرگان فامیل در حمایت اجتماعی از زوج‌های جوان» و «تغییر ارزش‌های خانوادگی مانند کاهش قبح طلاق، اهمیت صبر در مشکلات و حفظ خانواده» از جمله مهم‌ترین ریشه‌های اجتماعی مشکلات خانواده‌ها هستند.
وی افزود: بر اساس مواردی که تشریح شد سؤالاتی به وجود می‌آید که معنویت چیست و چه تعریفی مورد قبول است؟ رضایت در زندگی زناشویی چیست و نشانه‌ها و علائم زندگی خوب خانوادگی کدامند؟ عوامل موفقیت در زندگی زناشویی چیست؟ چگونه می‌توان از اختلافات و آسیب‌های خانواده پیشگیری کرد؟ نقش و جایگاه معنویت در رضایت خانواده چگونه تبیین می‌شود؟
تعریف معنویت
استادتمام گروه روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به بیان معنای معنویت پرداخت و اظهار کرد: از دیدگاه ارنست مایر، معنویت جست‌وجوی مداوم برای یافتن معنا و هدف زندگی، درک عمیق و ژرفای ارزش زندگی، وسعت عالم، نیروهای طبیعی موجود و نظام باورهای شخصی است. از دیدگاه جیمز الکینز معنویت شیوه‌ای از بودن و تجربه که به واسطه آگاهی از یک بُعد متعالی و بنابر ارزش‌های مشخص از لحاظ خود، دیگران، طبیعت و زندگی توصیف می‌شود؛ اما از دیدگاه شهید مطهری، معنویت نوعی احساس و گرایش ذاتی انسان به امور غیرمادی مانند علم و دانایی، خیر اخلاقی، جمال و زیبایی، تقدس و پرستش است که وجه تمایز انسان از موجودات دیگر شمرده می‌شود.
آذربایجانی افزود: استاد شهید مطهری گفته است: «از نظر قرآن، معنویت پایه تکامل است. این همه عبادات که در اسلام بر روی آن تکیه شده است، برای تقویت جنبه معنوی روح انسان است…». از نظر معنایی، تکامل با پیشرفت تطابق کامل ندارند، اما پیشرفت اسلامی، تکامل را نیز دربردارد و در نتیجه معنویت اساس پیشرفت اسلامی خواهد بود.
وی به تبیین تعریف مورد نظر از معنویت پرداخت و گفت: البته معنویت در تقابل با نگاه مادی، دنیوی و انحصار بر طبیعت و خودمحوری است. از نگاه اسلامی، محور و کانون معنویت، حضرت حق سبحانه است که زمینه معنویت و تعالی را فراهم می‌آورد.
آذربایجانی معنویت را فراروی ارادی و وجودی از مادیت، انسانیت و موقعیت در ابعاد بینشی، گرایشی و کنشی دانست که سمت و سوی حرکت «خداوند» به عنوان مبدأ و مقصد جهان و زمینه تجربه زیسته باطنی و عمیق‌تر را فراهم می‌کند و در ادامه به بیان نشانه‌شناسی رضایت در خانواده پرداخت.
نشانه‌های رضایت در خانواده
وی نشانه‌های رضایت در خانواده را پایداری، پویایی، متعادل بودن، آرام بودن، معنوی و اخلاقی بودن، خودکفایی و دوستی در خانواده برشمرد و اظهار کرد: در مقابل نشانه‌های رضایت در خانواده، تزلزل، طلاق، خانواده ضعیف، ناکارآمد، افراط و تفریط در روابط خانوادگی، علایق، تنش، استرس، اضطراب و افسردگی، مادیت، منیت، بی‌حرمتی، نامهربانی، بی‌ادبی، بدزبانی، گسستن مرزها، نفوذپذیری، عدم گذشت، نبود محبت و فقدان فداکاری قرار دارد.
آذربایجانی از روابط بین فردی دوستانه و مؤثر سخن به میان آورد و اظهار کرد: از نظر دین مبین اسلام، حفظ و استمرار روابط خویشاوندی جزئی از دستورات الهی است که بار مسئولیتِ آن‌ها، هم ردیف با پاسداشت حُرمت الهی دانسته شده است. در همین راستا امام علی(ع) می‌فرمایند که هرچه رابطه خویشاوندی نزدیک‌تر باشد، میزان محبت و دوستی افزون‌تر خواهد بود.
وی از فواید نگرش مثبت به روابط دوستانه نیز سخن به میان آورد و گفت: نگرش مثبت به روابط دوستانه تأثیر بر «سلامت جسمانی و روانی»، «رشد شخصی و هویت‌یابی»، «افزایش بهره‌وری شغلی و موفقیت»، «افزایش کیفیت زندگی» و «افزایش سازگاری، خود شکوفایی» دارد. اعتماد کردن به یکدیگر منجر به گشودگی، ثبات و پایداری رفتاری، رفتار متعهدانه، گرمی و پذیرش و صداقت می‌شود. اساساً ارتباط روشن و عاری از ایهام منجر به پرهیز از مخفی‌کاری، جملات صریح و شفاف، اجتناب از روابط و ارتباطات پنهانی و به موقع مطرح کردن در خواست می‌شود.
آذربایجانی به تبیین راهکارهای پذیرش و حمایت از یکدیگر پرداخت و اظهار کرد: گوش دادن فعال (توجه، احترام، علاقه و انعکاس مطالب و احساسات) همدلی (خود را به جای دیگران گذاشتن)، خلاصه‌سازی، پرسش‌های باز، پیام من به جای تو (حالت دفاعی را از بین می‌برد) از جمله راهکارهای حمایت خانوادگی است.
موانع ارتباط بین فردی دوستانه و مؤثر
وی به تشریح موانع ارتباط بین فردی دوستانه و مؤثر پرداخت و گفت: دستور دادن، اخطار، تهدید، توصیه، وادار کردن با بحث، مقصر شمردن، مخالفت، انتقاد شدید، پیش‌داوری، اسم گذاشتن، تمسخر، تحقیر، بازجویی و فریب دادن از موانع ارتباط بین فردی دوستانه و مؤثر شناخته می‌شوند.
آذربایجانی درباره حل اختلافات در تعارض‌ها به شیوه سازنده نیز گفت: آدم‌ها مثل هم نیستند و هرکسی منحصربه‌فرد و اختلاف نظر طبیعی است و فوایدی مانند زمینه‌سازی برای تغییر، جالب‌تر شدن زندگی، تصمیم‌گیری مناسب‌تر، خودشناسی، تفریح و شادی و غنی‌تر کردن روابط دارد. اختلاف سازنده سبب مستحکم‌تر شدن رابطه، دوستی بیشتر، احساس رضایت و خشنودی، توانمندتر در حل اختلافات آینده می‌شود.
استادتمام گروه روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه سبک‌های اشتباه حل اختلاف را سبک لاک‌پشتی، کوسه‌وار، خرس پشمالو، روباه دانست و گفت: فقط سبک جغدها برای حل اختلاف مناسب است. در این سبک باید به منظور مقابله صحیح و حل هوشمندانه مسئله برای تأمین اهداف و روابط بکوشیم.
عوامل موفقیت در زندگی زناشویی و نقش دین
وی به تبیین عوامل موفقیت در زندگی زناشویی پرداخت و گفت: «هدفمندی و برنامه‌ریزی»، «مثبت‌نگری و خوش‌بینی» و «شکیبایی بر کاستی‌ها» از جمله عوامل موفقیت در خانواده است که بر ارتقای برنامه‌های عبادی، معنوی و توسعه زندگی از مادی به معنوی اثر می‌گذارد.
آذربایجانی فواید موفقیت در زندگی زناشویی را «تحکیم روابط عاطفی و محبت»، «لذت و ارضای جنسی»، «شادی‌ها و آرامش»، «روابط اجتماعی و احترام» و «فرزندان و موفقیت» برشمرد و ادامه داد: رمز موفقیت در خانواده برتری فواید بر هزینه‌هاست و برای بررسی این موضوع می‌توانیم شرایط حال خود را با گذشته مقایسه کنیم در صورت برتری زندگی حال باید به زندگی ادامه داد و حتی اگر وضعیت حال از شرایط جدایی در آینده بهتر باشد، باز هم این زندگی ارزش پایداری و ماندگاری دارد.
وی افزود: پیامبر اکرم(ص) در همین ارتباط فرمودند: «جلوس المرء عند عیاله احب الی الله تعالی من اعتکاف فی مسجدی هذا؛ در پیشگاه خداوند تعالی، نشستن مرد در کنار همسر خود، از اعتکاف در این مسجد من، محبوب‌تر است.» اگر می‌خواهیم از اختلافات زناشویی پیشگیری کنیم، باید در ابتدا معیارهای صحیح در همسرگزینی و دقت و مراقبت لازم به‌ویژه کفویت در نظر بگیریم و به سمت تحکیم باورهای دینی در اعضای خانواده (ایمان به خدای مهربان و ناظر) حرکت کنیم و مهارت‌های زندگی مانند ارتباطی، حل مسئله و کنترل خشم را بیاموزیم.
رابطه دین، معنویت و سلامت
استادتمام گروه روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه از پژوهش‌های تجربی درباره دین و معنویت و سلامت نیز سخن به میان آورد و اظهار کرد: ۳۴ درصد از ۱۳۰ مطالعه انجام‌شده درباره رابطه دین و سلامت روانی نشان‌دهنده تأثیر معنادار دین بر کاهش افسردگی، اضطراب و... است و ۴ درصد تأثیر منفی و سایر موارد رابطه معنادار را نشان نمی‌دهند. در تحقیقی با ۶۳ هزار شرکت‌کننده از ۱۴ کشور اروپایی معلوم شد که ۸۵درصد کسانی که دست‌کم یک‌بار در هفته به کلیسا می‌روند از زندگی خود بسیار راضی هستند.
وی گفت: خداوند در آیه ۲۱ سوره روم می‌فرمایند: «وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِی ذَٰلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ؛ و باز یکی از آیات(لطف) او آن است که برای شما از جنس خودتان جفتی بیافرید که در کنار او آرامش یافته و با هم انس گیرید و میان شما رأفت و مهربانی برقرار فرمود. در این امر نیز برای مردم بافکرت ادله‌ای(از علم و حکمت حق) آشکار است.»
آذربایجانی در پایان سخنان خود کلیپی از صحبت‌های مهشید صحابی، متخصص قلب و عروق، که همسر دکتر خود را در دوره کرونا را از دست داد، پخش کرد که زندگی معنوی دکتر صحابی با همسر شهید مدافع سلامتش را نشان می‌داد.
در ادامه این نشست اسدالله مصطفوی اظهار کرد: معنویتی که به معنی چرایی وجود است، یعنی یک نگاه درون‌دینی درباره چرایی آفرینش است که هم علت فاعلی را قبول دارد و هم علت غایی را قبول دارند. عده‌ای می‌گویند به دنیا آمده ایم که چه کار کنیم؟ معنویت دینی یک معنایی را برای زندگی ترسیم کرده است و با توجه به ایام محرم سخنی از سیدالشهدا را بازخوانی می‌کنم.
اگر دین ندارید پس آزادمرد باشید
مصطفوی گفت: امام حسین(ع) به هر سو یورش می‌برد و گروه عظیمی را به خاک می‌افکند. عمر سعد فریاد برآورد: «آیا می‌دانید با چه کس می‌جنگید؟ او فرزند همان دلاور میدان‌ها و قهرمانان عرب است، از هر سو به وی هجوم آورید.» بعد از این فرمان چهار هزار تیرانداز از هر سو امام(ع) را هدف قرار دادند و از سوی دیگر به جانب خیمه‌ها حمله‌ور شدند ومیان آن حضرت و خیامش فاصله انداختند. امام(ع) فریاد برآورد: «وَیْحَکُمْ یا شیعَهَ آلِ اَبی سُفْیانَ! اِنْ لَمْ یَکُنْ لَکُمْ دینٌ، وَ کُنْتُمْ لا تَخافُونَ الْمَعادَ، فَکُونُوا اَحْراراً فی دُنْیاکُمْ هذِهِ، وَارْجِعُوا اِلی اَحْسابِکُمْ اِنْ کُنْتُمْ عَرَبَاً کَما تَزْعُمُونَ؛ وای بر شما!ای پیروان آل ابی‌سفیان! اگر دین ندارید و از حسابرسی روز قیامت نمی‌ترسید لااقل در دنیای خود آزاده باشید و اگر خود را عرب می‌دانید به خلق و خوی عربی خویش پایبند باشید.»
رئیس دانشکده مطالعات اسلامی و مدیر گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه اهل‌بیت(ع) ادامه داد: شمر صدا زد: «ای پسر فاطمه! چه می‌گویی؟» امام(ع) فرمود: «اَنَا الَّذی اُقاتِلُکُمْ، وَ تُقاتِلُونی، وَ النِّساءُ لَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُناحٌ، فَامْنَعُوا عُتاتَکُمْ وَ طُغاتَکُمْ وَ جُهّالَکُمْ عَنِ التَّعَرُّضِ لِحَرَمی ما دُمْتُ حَیّاً؛ من با شما جنگ دارم و شما با من، ولی زنان که گناهی ندارند. پس تا زمانی که زنده هستم، سپاهیان طغیانگر و نادان خود را از تعرّض به حرم من باز دارید.» شمر گفت: راست می‌گوید. آنگاه به لشکریان خویش رو کرد و گفت: «از حرم او دست بردارید و به خودش حمله کنید که به جانم سوگند هماوردی است بزرگوار!» سپاه دشمن از هر طرف به سوی امام(ع) حمله ور شدند و امام در جستجوی آب به سوی فرات رفت، ولی سپاهیان همگی هجوم آوردند و مانع شدند. امام(ع) با این شعار خود، دشمن را شرمنده کرده، فرمود: «اگر دین ندارید و از خدا و قیامت نمی‌ترسید لااقل آزادمرد باشید و راه و رسم آزادگی را فراموش نکنید.» در میدان نبرد، نظامیان در برابر هم قرار دارند و غیرنظامیان مخصوصاً زنان و کودکان طرف نیستند، حمله به آن‌ها نهایت ناجوانمردی و نشانه پستی حمله‌کننده است.
مصطفوی تصریح کرد: این شعار پیامی فراتر از این‌ها دارد و همه جهانیان را مخاطب قرار می‌دهد و به آن‌ها می‌گوید که حتّی اگر تابع دین و مذهبی نیستید، اصول انسانیت و شرافت انسانی و اخلاق بشری را فراموش نکنید. در واقع این همان شعار رعایت «حقوق بشر» است که امروز از آن سخن می‌گویند و کمتر عمل می‌کنند. اگر علت فاعلی و علت غایی را قبول ندارید، لااقل زندگی‌تان معنایی داشته باشد. خدمت به خلق به علت غایی نیاز ندارد، اما پسندیده است. اگر شما به رضایت درونی رسیدید، می‌توانید در جامعه تأثیرگذار باشید. اگر به صلح درون رسیدید، می‌توانید دیگران را هم نورانی کنید.
خانواده؛ رکن بنیادی جامعه
رئیس دانشکده مطالعات اسلامی و مدیر گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه اهل‌بیت(ع) با بیان اینکه خانواده رکن بنیادی جامعه است، گفت: نقطه آغاز همه حرکت‌های علمی و فرهنگی خانواده است و بدون خانواده نمی‌توانید شما سلامت روحی و روانی جامعه را در نظر بگیرد. انسان در دامن این هستی از یک جایگاه رفیع و ارزشمند برخوردار است و وجه اشتراک بین خود و هستی پیدا می‌کند. معنویت آن جنبه از حیات فردی است که رابطه آگاهانه فرد را در رابطه با امور متعالی توصیف می‌کند.
مصطفوی افزود: یکی از دغدغه‌های زندگی رزق است. در همین باره خداوند متعال در آیه ۶ سوره هود می‌فرمایند: «وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَی اللَّهِ رِزْقُهَا وَیَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا کُلٌّ فِی کِتَابٍ مُبِینٍ؛ و هیچ جنبنده در زمین نیست جز آنکه روزیش بر خداست و خدا قرارگاه(منزل دائمی) و آرامشگاه(جای موقت) او را می‌داند و همه احوال خلق در دفتر علم ازلی خدا ثبت است.» هر جنبنده‌ای که بر روی زمین هست رزق او با خدای تبارک و تعالی است. لذا اعتقاد به رازق بودن خدا غم و اندوه را رفع می‌کند.
رئیس دانشکده مطالعات اسلامی و مدیرگروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه اهل بیت(ع) در پایان گفت: خداوند در آیه ۱۲۴ سوره طه می‌فرمایند: «وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکًا وَنَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَعْمَیٰ؛ و هر کس از یاد من اعراض کند همانا(در دنیا) معیشتش تنگ شود و روز قیامتش نابینا محشور کنیم.» حیات واقعی وقتی است که به دنبال خدا و رسول خدا باشی وقتی یاد خدا و رسول در زندگی جریان داشته باشد قطعا به آرامش قلب دست پیدا می‌کنیم. انسان، بینهایت طلب است و کمال مطلق میخواهد، ولی چون هر چیزی غیر از خداوند محدود است و وجود عارضی دارد، دل را آرام نمیگرداند. نماز ذکر الهی و مایه آرامش است. در همین باره خداوند در آیه ۲۸ سوره الرعد می‌فرمایند: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ.»